Akụ ụwa dị na Tanzania kwesịrị ịchekwa ya

Ebubo nke nchụpụ nke ụmụ amaala n'ike n'ike Mpaghara Nchekwa Ngorongoro (NCA) N'ebe ugwu Tanzania bụ ndị na-enweghị isi na ndị na-eduhie eduhie.

Ndị NCA na-enye akụkọ ịdọ aka ná ntị banyere ebe obibi mmadụ na mpaghara echekwabara anụ ọhịa na-enweghị ụkpụrụ nduzi na mmanye mkpokọta.

Ndị ọchịchị Tanzania egosipụtala nlekọta pụrụ iche, ọmịiko, na nlebara anya na-edozi nsogbu nchekwa mba na mbubata zuru ụwa ọnụ.

NCA dị ka ebe echedoro, nke a ghọtara dị ka saịtị ihe nketa ụwa, World Biosphere Reserve na Global Geopark, adịghị ka ọ dịghị ọzọ.

Ọ bụ ebe obibi nke usoro mbara ala sitere na Pangea tupu e kee kọntinent; ihe ndekọ paleontological nke evolushọn mmadụ na-aga azụ 4 nde afọ gụnyere akara ukwu mbụ nke hominids ziri ezi; na anụ ọhịa ndị Africa kacha mara mma gụnyere njem Serengeti ama ama.

N'iji atụnyere America, NCA na-ejide ebe nkiri Yellowstone, Lava Beds, Mesa Verde, Petrified Forest, na Crater National Park.

NCA, nke na-ekpuchi 8,292 km2, jikọtara ya na Great Rift Valley na ndịda yana obere ahịhịa ahịhịa nke Serengeti n'ebe ugwu. Ihe mgbawa ugwu mgbawa nke atọ ama ama n'ụwa - Ngorongoro, Olmoti, na Empakai - na oke ọhịa ojii pụrụ iche.

Ọwa mmiri Ngorongoro bụ nnukwu caldera na-adịghị akwụsị akwụsị n'ụwa nke nwere ebe ntọala dị 250 km2 gbara mgbidi gbara ya gburugburu 600 m. Ọ bụ ezigbo ogige Iden nke enyí, rhinos, ọdụm, agụ owuru, buffalo, antelope, flamingos, cranes, wdg jupụtara.

N'akụkụ ugwu nke NCA n'akụkụ Ọdọ Ndutu nwere ogige ọmụmụ maka nde anụ ọhịa 1.5 nke mebere njem Serengeti na-atụ egwu. N'etiti ụgha 14 km ogologo Oldupai gorge ebe Richard na Mary Leakey gwupụtara fossil ndekọ nke eke akụkọ ihe mere eme na evolushọn mmadụ na-achọ azụ azụ 4 nde afọ.

Ha dekọrọ evolushọn nke anọ dị iche iche ụdị hominids gụnyere "nutcracker nwoke" Australopithecus boisei nke banyere 1.75 nde afọ gara aga; Homo habilis, onye mere ngwá ọrụ nkume mbụ n'etiti 1.8 ruo 1.6 nde afọ gara aga; Homo erectus, nnukwu anụ ahụ nwere ụbụrụ buru ibu nke bu ụzọ mmadụ mbụ Homo sapiens.

Akụkọ ihe mere eme mmadụ nke NCA na nso nso a dịkwa egwu n'otu aka ahụ. N'ihe dị ka afọ 10,000 gara aga, ndị na-achụ nta dị ka Hadzabe nọ n'ógbè ahụ, bụ ndị na-eji asụsụ dabeere na "click" yiri nke "san" ma ọ bụ Bushmen nke ndịda. Naanị narị ole na ole dị ndụ na nsọtụ Ọdọ Eyasi, na ndịda NCA.

Ihe dị ka afọ 2,000 gara aga, ndị ọrụ ugbo na-azụ anụ na Iraq si n'ugwu Etiopia pụtara na mpaghara ahụ. Ndị agbụrụ Central African Bantu rutere n'ógbè ahụ 500 - 400 afọ gara aga.

Ndị dike na-azụ atụrụ bụ Datooga rutere mpaghara ahụ ihe dịka afọ 300 gara aga wee chụpụ ndị bi na mbụ. Ndị Maasai gbagoro n'osimiri Naịl iji rute NCA n'etiti afọ ndị 1800, afọ ole na ole tupu ndị dinta na ndị na-eme nchọpụta Europe abịarute ebe ahụ.

Ndị Maasai na Datooga lụrụ ọgụ ọjọọ nke ndị Maasai meriri. Taa, Maasai bụ ndị kachasị na ebo niile na NCA na-eji nnukwu ndọrọ ndọrọ ọchịchị obodo na nke mba na-enyere ndị otu nkwado siri ike na isi obodo Europe aka.

N'afọ 1959, e kewara ebe nchekwa egwuregwu Serengeti-Ngorongoro ụzọ abụọ. Ogige Ntụrụndụ Serengeti na-enweghị ebe mmadụ na-ebi na mpaghara nchekwa Ngorongoro na-anabata ebe ndị ọzụzụ atụrụ.

Ihe ndekọ akụkọ ihe mere eme site n'oge ahụ dị ntakịrị ma ezughị oke. Na 1959, ihe ndekọ nke colonial na-eme atụmatụ, na ihe dị ka 4,000 ndị ebo Maasai bi na NCA na ọnụ ọgụgụ yiri ya na-akwaga na Serengeti na otu ìgwè ehi nke ihe dị ka 40,000 - 60,000.

Atụmatụ oge a nke Datooga na Hadzabe na mpaghara ahụ adịghị. Taa, obodo ndị NCA na-eto eto etoola ihe karịrị 110,000 nwere ihe karịrị otu nde ehi, atụrụ na ewu. NCA nọ n'okpuru nrụgide igwe mmadụ siri ike nke obodo na-agbasawanye nwere ihe owuwu na-adịgide adịgide n'ime mpaghara echedoro yana ọbụna ngwa ngwa ọrụ ugbo na obodo mepere emepe na-agafe oke ndịda ya.

NCA nke taa dị anya site n'ihe a na-atụ anya ya site n'iwu 1959 - obodo ole na ole na-agafe agafe na-ebikọ ọnụ n'ụzọ ziri ezi ma na-enye aka na nchekwa ihe onwunwe nke mpaghara ahụ. Ọnọdụ dị ugbu a adịghị arụ ọrụ ma obodo yana nchekwa.

Iguzosi ike n'ezi ihe nke gburugburu ebe obibi nke NCA, yana nnukwu gburugburu ebe obibi Serengeti, nọ na nrụgide siri ike na-adịgide adịgide site na nbibi na mmepe ala na-enwetụbeghị ụdị ya. Ụdị ndụ obodo dị n'ime NCA dara ogbenye karịa nke ụmụnne ha ndị nwanyị bi n'èzí nwere ohere ahụike, agụmakwụkwọ na ahịa.

Mgbasawanye ebe obibi na NCA n'ụzọ kwere nghọta na-achọ ọnọdụ obibi ndụ yiri nke ụmụnne ha na-enwe n'èzí. Ọgba aghara dị ugbu a nke atụmanya na-enweghị nkwekọrịta na enweghị afọ ojuju, enweghị afọ ojuju na ọdịnihu na-ejighị n'aka bụ nsonaazụ nke ihe karịrị afọ 60 nke nnwale na njehie nwere ọtụtụ ndụmọdụ amụma.

Nhọrọ taa na-esiwanye ike. Ma ọ bụ kwe ka ndị NCA obodo uru dị ka a na-enye n'èzí NCA na-eme ka ọnụ ọgụgụ ka ukwuu na mmepe na-apụghị izere ezere na ngụkọta mmebi nke ụkpụrụ ọzara ya ma ọ bụ na-enye NCA obodo nhọrọ afọ ofufo maka resettlement n'èzí ebe nchekwa.

Ndị Maasai, dị ka Datooga na Hadzabe ga-enwe mmasị mgbe niile ịnweta saịtị omenala ha na NCA. Mmasị ndọrọ ndọrọ ọchịchị ebutela nbida ugbu a nke NCA ecology na obodo. Mkpebi ndọrọ ndọrọ ọchịchị dị mkpa iji dozie ụzọ ahụ tupu ọ nweghị ihe fọdụrụnụ iji chekwaa.

Omume onye isi ala Tanzania Samia tụrụ aro na-enye ohere iji chepụta ọdịnihu ga-aba uru maka NCA na obodo ya. Onye isi ala Samia enyela ndị Mịnịstrị nke ala, ụlọ, na mmepe obodo aka inye acres 521,000 nke ezigbo ala na mpụga NCA maka ndozigharị afọ ofufo.

Na 2022, ihe dị ka mmadụ 40,000 sitere na ezinụlọ 8,000 ka a na-atụ anya ịnakwere onyinye a. Gọọmenti chịkọtara puku mmadụ iri abụọ na abụọ n'ime ha na-enweghị anụ ụlọ dị ka ndị ogbenye. Ihe mgbakwunye, 22,000 bụ nkewa dị ka ndị dara ogbenye. Ezinụlọ ọ bụla ga-enweta ụlọ nwere ọnụ ụlọ 18,000 na acres 3 nwere acres ise ọzọ nke ala ubi gbakwunyere iji ala ịta ahịhịa.

Obodo ndị edozigharịrị ga-agụnyekwa ụlọ akwụkwọ, ebe a na-ahụ maka ahụike, ebe ahịa, na ebe ntụrụndụ. Ndị NCA ga-enye ezinaụlọ ebigharịrị ihe oriri ruo ọnwa iri na asatọ iji hụ na mgbanwe dị mma. A na-enye ndị ezinaụlọ NCA chọrọ ịkwaga n'ala nke aka ha chọrọ mkpali dị iche iche nke ego na mbugharị.

Na 2022, a na-atụ anya na mmadụ 2,000 ọzọ sitere na ezinụlọ 400 ga-erite uru na mkpali ndị a. Ihe mkpali ndị a na ndị ọzọ maka ịkwaga ebe ọzọ ga-adịgide ruo 2029. Onye isi ala Tanzania mbụ Julius Nyerere, na nnwere onwe obodo ya na 1961, kwupụtara Arusha Manifesto na-ekwe nkwa nkwa obodo maka ichekwa anụ ọhịa maka abamuru nke ndị Tanzania na ụwa ka ukwuu.

Omume elere anya nke Onye isi ala Samia na-ebute ihe nketa ahụ n'ihu. Ịnọgide n'ọnọdụ dị ugbu a abụghị ihe ezi uche dị na ya, n'ihi na esemokwu ahụ na-ekpo ọkụ, n'emeghị ka ọ pụta ìhè, ga-eduga n'ọhụhụ ụfọdụ nke ụkpụrụ okike na omenala zuru ụwa ọnụ nke NCA.

Dọkịnta Freddy Manongi bụ Kọmishọna na-ahụ maka nchekwa na ngalaba nchekwa mpaghara Ngorongoro na-ahụ maka NCA. Dr. Kaush Arha jereburu ọrụ dịka osote Asst. Odeakwụkwọ. Maka anụ ọhịa na ogige ntụrụndụ yana onye ọka iwu na-ahụ maka ụlọ ọrụ US Dept for Interior.

Edemede bụ : Freddy Manongi na Kaush Arha